یکی از نکات گمشده در تاریخ بشر امروز، آرامش است. در مسیرهای رسیدن به صلاحیت جهان در آخرالزمان،گوهرهای انسانی گم می شود.یکی ازاین گوهرها، آرامش است.
جهان از نظر تکنولوژیکی به سمتی می رود که دائما” آسایش بیشتر می شود.لوازمی را که تکنولوژی و عقل بشر کشف یا اختراع می کند،برای آسایش بیشتر مردم است.اما آیا این آسایشِ بیشتر، آرامش را هم به همراه دارد؟!عوارض تکنولوژی در جهان امروز،کاهش میزان آرامش است.امروزه افسردگی بسیار شایع تر از قبل است.ناملایمات زندگی بیشتر شده و مرگ هایی که در اثر این ناملایمات ایجاد می شود، افزایش یافته است.
همیشه رابطه ی مستقیم بین آسایش و آرامش وجود داشته است.بشر عقلش را به کار می گیرد برای آسایش و آرامش بیشتر.اما امروزه این رابطه معکوس شده است.آسایش بیشتر،آرامش کمتر.اشکال ما در یک سری قاعده های رفتاری است که آرامش را نقــض می کند(۱):از جمله فریب، دروغ، ریا، حسد، پناه بردن به مسکّن ها، مخدرها، هرزگی، شهوات، خودخواهی ، تجمل گرایی، مقام پرستی،موسیقی و… و فراموش کردن آرامش بخشِ حقیقی و واقعی،پناهگاه اصلی و مقصد نهایی یعنی خدا.
برای بررسی بیشتر موضوع بهتر است کلام حضرت دوست را در کتابش قرآن کریم بنگریم که درآیه۲۸ سوره رعد فرموده است:« الا بذکرالله تطمئن القلوب» یعنی آگاه باشید یاد خدا مایه آرامش دلها است.
۱- چگونه دل با یاد خدا آرام می گیرد؟(۲)
همیشه اضطراب و نگرانی یکی از بزرگترین بلاهای زندگی انسانها بوده و هست و عوارض ناشی از آن در زندگی فردی و اجتماعی کاملا محسوس است.
همیشه آرامش یکی از گمشده های مهم بشر بوده است و به هر دری میزند تا آن را پیدا کند .
بعضی از دانشمندان می گویند: به هنگام بروز بعضی از بیماریهای واگیردار همچون وبا، از هر ده نفر که ظاهرا”به علت وبا می میرند اکثر آنها به علت نگرانی و ترس است و تنها اقلیتی از آنها حقیقتا بخاطر ابتلای به بیماری وبا از بین می روند!
به طور کلی آرامش و دلهره، نقش بسیار مهمی در سلامت و بیماری فرد و جامعه و سعادت و بدبختی انسانها دارد و چیزی نیست که بتوان از آن به آسانی گذشت و به همین دلیل تاکنون کتابهای زیادی نوشته شده که موضوع آنها فقط نگرانی و راه مبارزه با آن و طرز بدست آوردن آرامش است.
تاریخ بشر پر است از صحنه های غم انگیزی که انسان برای تحصیل آرامش به هر چیز دست انداخته و در هر وادی گام نهاده،و تن به اعتیادها داده است. ولی قرآن با یک جمله کوتاه و پر مغز،مطمئن ترین و نزدیکترین راه را نشان داده و می گوید:”بدانید که یاد خدا آرامبخش دلهاست.”
برای روشن شدن این حقیقت قرآنی به توضیح زیر توجه کنید:
عوامل نگرانی و پریشانی:
۱-گاهی اضطراب و نگرانی به خاطر آینده تاریک و مبهمی است که در برابر فکر انسان خود نمایی می کند،احتمال زوال نعمتها،گرفتاری در چنگال دشمن، ضعف و بیماری و ناتوانی و درماندگی و احتیاج، همه اینها آدمی را رنج می دهد،اما ایمان به خداوند قادر متعال،خداوند رحیم و مهربان،خدایی که همواره کفالت بندگان خویش را بر عهده دارد، می تواند این گونه نگرانیها را از میان ببرد و به او آرامش دهد که تو در برابر حوادث آینده درمانده نیستی،خدایی داری توانا،قادر و مهربان.
۲-گاه گذشته تاریک زندگی، فکر انسان را به خود مشغول می دارد و همواره او را نگران می سازد،نگرانی از گناهانی که انجام داده،از کوتاهیها و لغزشها،اما توجه به اینکه خداوند، غفار،توبه پذیر،رحیم و غفور است به او آرامش می دهد،به او می گوید:عذر تقصیر به پیشگاهش بر،از گذشته عذر خواهی کن و در مقام جبران بر آی که او بخشنده است و جبران کردن ممکن.
۳-ضعف و ناتوانی انسان در برابر عوامل طبیعی و گاه در مقابل انبوه دشمنان داخلی و خارجی، او را نگران می سازد که من در برابر اینهمه دشمن نیرومند در میدان جهاد چکنم؟و یا در مبارزات دیگر چه می توانم انجام دهم؟اما هنگامی که به یاد خدا می افتد و متکی به قدرت و رحمت او می شود،قدرتی که برترین قدرتها است و هیچ چیز در برابر آن یارای مقاومت ندارد،قلبش آرام می گیرد،با خود می گوید آری من تنها نیستم،من در سایه خدا بینهایت قدرت دارم! قهرمانیهای مجاهدان راه خدا در جنگها،چه در گذشته، چه در حال و سلحشوریهای اعجاب انگیز و خیره کننده آنان،حتی در آنجایی که تک و تنها بوده اند،بیانگر آرامشی است که در سایه ایمان پیدا می شود.
هنگامی که با چشم خود می بینیم و با گوش خود می شنویم که [رزمنده ای] پس از یک نبرد خیره کننده،بینایی خود را به کلی از دست داده و با تنی مجروح به روی تخت بیمارستان افتاده اما با چنان آرامش خاطر و اطمینان سخن می گوید که گویی خراشی بر بدن او هم وارد نشده است به اعجاز آرامش در سایه ذکر خدا پی می بریم.
۴-گاهی نیز ریشه نگرانیهای آزار دهنده انسان، احساس پوچی زندگی و بی هدف بودن آن است ولی آن کسی که به خدا ایمان دارد و مسیر تکاملی زندگی را به عنوان یک هدف بزرگ پذیرفته است و تمام برنامه ها و حوادث زندگی را در همین خط می بیند نه از زندگی احساس پوچی می کند و نه همچون افراد بی هدف و مردد،سرگردان و مضطرب است.
۵- عامل دیگر نگرانی آن است که انسان گاهی برای رسیدن به یک هدف زحمت زیادی را متحمل می شود اما کسی را نمی بیندکه برای زحمت او ارج نهد و قدردانی و تشکر کند.این ناسپاسی او را شدیدا” رنج می دهد و در یک حالت اضطراب و نگرانی فرو می برد اما هنگامی که احساس کند کسی از تمام تلاشها و کوششهایش آگاه است و به همه آنها ارج می نهد و برای همه پاداش می دهد دیگر چه جای نگرانی و ناآرامی است؟
۶-سوءظنها و توهمها و خیالات پوچ یکی دیگر از عوامل نگرانی است که بسیاری از مردم در زندگی خود از آن رنج می برند ولی چگونه می توان انکار کرد که توجه به خدا و لطف بی پایان او و دستور به حسن ظن که وظیفه هر فرد با ایمانی است این حالت رنج آور را از بین می برد و آرامش و اطمینان جای آن را می گیرد.
۷-دنیا پرستی و دلباختگی در برابر زرق و برق زندگی مادی یکی از بزرگترین عوامل اضطراب و نگرانی انسانها بوده و هست، تا آنجا که گاهی عدم دستیابی به رنگ خاصی از لباس یا کفش و کلاه و یا یکی دیگر از هزاران وسائل زندگی،ساعتها و یا روزها و هفته ها فکر دنیا پرستان را ناآرام و مشوّش می کند.
اما ایمان به خدا و توجه به آزادگی مومن که همیشه با زهد و پارسایی سازنده و عدم اسارت در چنگال زرق و برق زندگی مادی همراه است به همه این اضطرابها پایان می دهد، هنگامی که روح انسان (علی وار) آنگونه وسعت یابد که بگوید: دنیای شما در نظر من بی ارزشتر از برگ درختی است که در دهان ملخی باشد که آن را می جود.نرسیدن به یک وسیله مادی یا از دست دادن آن چگونه امکان دارد آرامش روح آدمی را برهم بزند و طوفانی از نگرانی در قلب و فکر او ایجاد کند؟
۸-یک عامل مهم دیگر برای نگرانی، ترس و وحشت از مرگ است که همیشه روح انسانها را آزار می داده است و از آنجا که امکان مرگ تنها در سنین بالا نیست بلکه در سنین دیگر مخصوصا به هنگام بیماریها،جنگها و ناامنیها وجود دارد،این نگرانی می تواند عمومی باشد.
ولی اگر ما از نظر جهان بینی مرگ را به معنی فنا و نیستی و پایان همه چیز بدانیم (همانگونه که مادیون جهان می پندارند) این اضطراب و نگرانی کاملا بجا است و باید از چنین مرگی که نقطه پایان همه آرزوها و موفقیتها و خواستهای انسان است ترسید، اما هرگاه در سایه ایمان به خدا مرگ را دریچه ای به یک زندگی وسیعتر و والاتر بدانیم و گذشتن از گذرگاه مرگ را همچون عبور از دالان زندان و رسیدن به یک فضای آزاد بشمریم دیگر این نگرانی بی معنی است بلکه چنین مرگی – هرگاه در مسیر انجام وظیفه بوده باشد- دوست داشتنی و خواستنی است. البته عوامل نگرانی منحصر به اینها نیست بلکه می توان عوامل فراوان دیگری برای آن شمرد. هنگامی که دیدیم این عوامل در برابر ایمان به خدا ذوب و بی رنگ و نابود می گردد تصدیق خواهیم کرد که یاد خدا مایه آرامش دلها است.
– آیا آرامش با خوف خدا سازگار است؟
ما از یک طرف در این آیه می خوانیم که یاد خدا مایه آرامش دلها است و از طرفی دیگر در آیه ۲ سوره انفال می خوانیم که “مومنان کسانی هستند که وقتی نام خدا برده می شود قلبشان ترسان می گردد” آیا این دو با هم منافات ندارند؟
پاسخ این سوال این است که منظور از آرامش ، همان آرامش در برابر عوامل مادی است که غالب مردم را نگران می سازد که نمونه های روشن آن در بالا ذکر شد ولی مسلما افراد با ایمان در برابر مسؤولیتهای خویش نمی توانند نگران نباشند و به تعبیر دیگر آنچه در آنها وجود ندارد نگرانیهای ویرانگر است که غالب نگرانیها را تشکیل می دهد اما نگرانی سازنده که انسان را به انجام وظیفه در برابر خدا و خلق و فعالیتهای مثبت زندگی وا می دارد در وجود آنها هست و باید هم باشد و منظور از خوف از خدا نیز همین است.
۳- ذکر خدا چیست و چگونه است؟
ذکر گاهی به معنی حفظ مطالب و معارف آمده است با این تفاوت که کلمه حفظ به آغاز آن گفته می شود و کلمه ذکر به ادامه آن و گاهی به معنی یادآوری چیزی به زبان یا به قلب است.لذا گفته اند ذکر دو گونه است: ذکر قلبی و ذکر زبانی و هریک از آنها، دو گونه است: یا پس از فراموشی است و یا بدون فراموشی.
و به هر حال منظور در آیه فوق از ذکر خدا که مایه آرامش دلها است تنها این نیست که نام او را بر زبان آورد و مکرر تسبیح و تهلیل و تکبیر گوید بلکه منظور آن است که با تمام قلب متوجه او و عظمتش و علم و آگاهیش و حاضر و ناظر بودنش گردد و این توجه مبدأ حرکت و فعالیت در وجود او به سوی جهاد و تلاش و نیکیها گردد و میان او و گناه سد مستحکمی ایجاد کند این است حقیقت ذکر که آن همه آثار و برکات در روایات اسلامی برای آن بیان شده است.
در حدیث می خوانیم که از وصایایی که پیامبر(ص) به علی (ع) فرمود این بود: ای علی سه کار است که این امت طاقت آن را ندارند( و از همه کس ساخته نیست) مواسات با برادران دینی در مال و حق مردم را از خویشتن دادن و یاد خدا در هرحال. ولی یاد خدا (تنها) سبحان الله والحمدالله و لااله الا الله و الله اکبر نیست بلکه یاد خدا آن است که هنگامی که انسان در برابر حرامی قرار می گیرد از خدا بترسد و آن را ترک گوید.
در حدیث دیگری می خوانیم علی (ع) فرمود: ذکر دو گونه است: یاد خدا کردن به هنگام مصیبت ( و شکیبایی و استقامت ورزیدن) و از آن برتر آن است که خدا را در برابر محرمات یاد کند و میان او و حرام سدی ایجاد نماید. و به همین دلیل است که در بعضی از روایات ذکر خداوند به عنوان یک سپر و وسیله دفاعی شمرده شده است.در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم که روزی پیامبر رو به یارانش کرد و فرمود: سپرهایی برای خود فراهم کنید.عرض کردند ای رسول خدا(ص) آیا در برابر دشمنان که اطراف ما را احاطه کرده و بر ما سایه افکنده اند؟ فرمود: نه، از آتش (دوزخ). بگویید: سبحان الله و الحمد الله و لا اله الا الله و الله اکبر ( خدا را به پاکی بستایید و بر نعمتهایش شکر گویید و غیر از او معبودی انتخاب نکنید و او را از همه چیز برتر بدانید.)
در پاره ای از احادیث، پیامبر به عنوان (ذکرالله) معرفی شده، به خاطر آن است که او مردم را به یاد خدا می اندازد و تربیت می کند.
از امام صادق (ع) در تفسیر« الا بذکرالله تطمئن القلوب» نقل شده است که فرمود: به وسیله محمد(ص) دلها آرامش می پذیرد و اوست ذکر خدا و حجاب او. (۳)
در ادامه به یکی از عبادات بسیار مهم که هر انسانی باید در شبانه روز انجام دهد اشاره نموده و نقش آن را در آرامش روانی خانواده بیان می کنیم(۴)
آیه شریفه «الا بذکرالله تطمئن القلوب» حکایت از آن دارد که با یاد خدا دلها آرامش می گیرد.دل پایگاه نفس آدمی است و آنگاه که دل آرام گیرد،نفس انسان نیز اطمینان می یابد.پس برای داشتن دلی آرام و قلبی مطمئن باید به ذکر باری تعالی پرداخت.ذکر اکبرخدا نیز نماز است و قرآن مجید می فرماید:« و لذکر الله اکبر»(۵) نتیجه آن که چون گویندگان ذکر الهی که دلهایی آرام و نفوسی مطمئن دارند گردهم آیند و خانواده ای را شکل بخشند،آن خانواده از آرامش برخوردار است و در خانه آرام،صفا و صمیمیت موج می زند و مالامال از نور خداست.
در خانه ما رونق اگر نیست صفا هست
هر جا که صفا هست در آن نور خدا هست
نماز خواندن و انجام عبادت،برای نمازگزار آرامش روانی پدید می آورد و دل مومن را امنیت می بخشد،آنانی(۶) که توفیق بیشتری در برگزاری نماز داشته اند، به آرامش بیشتری نیز دست یافته اند.یعنی آنان(۷)که علاوه بر انجام فرایض، مبادرت به خواندن نوافل نیز نموده اند در بررسی های موردی ،آرامش بیشتری را گزارش کرده اند و همین باعث شده تا دیگران را نیز به انجام نوافل توصیه کنند. سخن چنین کسانی این است که:
برخیز که عاشقان به شب راز کنند گرد در و بام دوست پرواز کنند
هر در که بود فراز بر خود بنــدنــد الّا در دوست را که شب باز کنند
آنان حلاوت عبادت خالص در شب و رازگویی با خداوند عالمیان را دریافته اند، چرا که شب فرصتی مناسب برای عبادت بی ریاست. قرآن می فرماید:« ان ناشئه الیل هی اشد وطا و اقوم قیلا» (مسلما نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت تر است) مزمل آیه۶
پس فقط صاحبان خلوص و عاشقان عبادت خدا،شیرینی راز و نیاز با او را در می یابند و می توان گفت:
شرح این واقعه را مرغ سحر داند و بس
تو چه دانی که شب سوختگان چون گذرد
پاورقی:
۱- مقاله آرامش ۳۱/۰۶/۸۷سایت کانون فرهنگی رهپویان وصال شیراز
۲- در تفسیر آیه از تفسیر نمونه جلد ۱۰ صفحه ۲۱۰ تا۲۱۸ استفاده شده است.
۳- پایان استفاده از تفسیر نمونه جلد ۱۰ صفحه ۲۱۰ تا ۲۱۸٫
۴- سایت مرکز مطالعات و پزوهشهای فرهنگی حوزه علمیه (اندیشه قم)
۵- عنکبوت ۴۵
۶- متن اصلی «آنهایی» می باشد.
۷- متن اصلی«آنها» می باشد.
